Bước vào văn phòng công ty của kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà và cộng sự ở Hà Đông (Hà Nội), nhiều người ngạc nhiên vì ngay hành lang khá hẹp có chiếc bàn trưng bày hai mô hình bằng tre mô phỏng vườn vệ sinh cho học sinh vùng cao.
"Không phải chúng tôi mới thiết kế và thực hiện hai công trình này, nhưng nó có ý nghĩa đặc biệt. Đó là chuỗi dự án vì cộng đồng dễ bị tổn thương và mang theo thông điệp lớn", anh Hà chia sẻ.
Công trình vườn vệ sinh ở Điện Biên do anh Đoàn Thanh Hà và cộng sự thiết kế. Video: NVCC
Năm năm tìm hiểu và hai dự án được hoàn thành
Ngay từ khi thành lập công ty, anh Hà đã rất quan tâm các vấn đề dân sinh xã hội. Năm 2009, khi đi khảo sát các vùng nông thôn ở Hà Giang để lấy tư liệu tham dự cuộc thi kiến trúc, anh thấy rõ sự vắng mặt của vấn đề vệ sinh và đã đề xuất một mẫu nhà trình tường với sự kết hợp khu vệ sinh, khu xử lý chất thải từ gia súc (biogas). Đồ án sau đó đoạt giải quốc tế FuturArc 2010.
Năm 2013, khi biết 1/4 tổng số trường học ở Việt Nam không có nhà vệ sinh, trong khi việc tiếp cận nhà vệ sinh được Liên Hợp Quốc quy định như quyền của con người, anh rất trăn trở và bắt đầu lên mạng tìm hiểu.
Giật mình khi thấy có quá nhiều thầy cô và học sinh phải giải quyết nhu cầu cơ bản bên triền đồi, bờ ruộng, gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng sức khỏe, anh Hà nghĩ cần làm gì đó giúp đỡ và nâng cao ý thức vệ sinh. Anh cùng cộng sự bắt đầu chọn địa điểm, khảo sát và lên kế hoạch thực hiện một công trình hoàn toàn miễn phí cho thầy trò vùng cao.
Địa điểm đầu tiên được nhóm kiến trúc sư Hà Nội lựa chọn là trường PTCS Sơn Lập (Bảo Lạc, Cao Bằng), nơi có 485 học sinh từ mẫu giáo tới THCS, nhưng toàn bộ cơ sở vật chất không đủ tiêu chuẩn tối thiểu về điều kiện sử dụng và đặc biệt là không có nhà vệ sinh, khu tắm giặt.
Từ khảo sát thực tế, nhóm anh Hà thiết kế không gian "vườn vệ sinh" cho trường với sự kết hợp của nhà vệ sinh, khu tắm giặt, rửa và lớp màng thực vật (cây, rau) ở bốn phía trên mặt đứng, vườn bậc thang xung quanh nhằm phục vụ nhiều mục đích, từ vệ sinh cá nhân đến cung cấp lương thực, tạo cảnh quan.
Vật liệu phần kín được sử dụng là tôn, gạch để đảm bảo độ bền vững. Ngoài ra, nhóm thiết kế dùng các vật liệu sẵn có ở địa phương như tre, ống cống với cách thức xây dựng đơn giản như chốt, buộc, treo gác, đủ để neo, giằng liền khối, đủ sức sống chung với lốc xoáy và khí hậu nơi đây.
Anh Hà cho biết các vật liệu đều có tuổi thọ lâu dài. Những thanh tre tưởng chừng dễ hư hỏng nhưng khi được xử lý cẩn thận, tuổi thọ có thể lên tới 20 năm.
Công trình cũng được xử lý hiệu quả việc thông gió, chiếu sáng tự nhiên, dùng pin mặt trời chuyển hóa thành điện chiếu sáng, tận dụng nước mưa, tái sử dụng nước thải và nước sinh hoạt bởi điều kiện điện nước khó khăn. Tổng chi phí công trình chỉ khoảng 70 triệu đồng.
 |
|
Tre, ống cống - những vật liệu có sẵn ở Cao Bằng được đưa vào công trình. Ảnh: NVCC |
Sau khi hoàn thành dự án vườn vệ sinh ở Cao Bằng, anh Hà nhận được lời mời hợp tác từ UNICEF trong dự án tương tự ở trường tiểu học Ta Ma (Tuần Giáo, Điện Biên). Nhờ sự tài trợ từ UNICEF, khu vườn vệ sinh ở đây đã đạt đến chuẩn chung của Bộ Giáo dục và Bộ Y tế trong việc đáp ứng số lượng học sinh.
Nó được mở rộng gấp đôi so với ở Cao Bằng, có 8 phòng tắm, 8 phòng tiêu, 8 chỗ tiểu, 8 chỗ rửa, 10 chỗ giặt chia đều cho hai bên nam, nữ, đáp ứng nhu cầu của 320 học sinh. Do vị trí và khí hậu ở Điện Biên và Cao Bằng tương đối giống nhau nên thiết kế và vật liệu cơ bản không khác.
Đã quay trở lại thăm trường vào năm ngoái, anh Hà vui mừng khi được thầy cô ở đây đánh giá tích cực.
Trăn trở về nhà vệ sinh học đường ở Việt Nam, đặc biệt vùng khó khăn
Kiến trúc sư Đoàn Thanh Hà cho rằng việc được tiếp cận thiết bị vệ sinh là quyền của con người và nhu cầu về nhà vệ sinh chưa bao giờ giảm. Thế nhưng, vấn đề này trong trường học lại chưa bao giờ hết nhức nhối, khiến anh và nhiều phụ huynh bức xúc.
Học sinh nhiều trường vẫn phải đi vệ sinh nhờ, thậm chí đi thẳng ra môi trường tự nhiên. Ở thành phố, nhà vệ sinh được xây dựng đạt chuẩn thì lại rất bẩn khiến các con không dám đi. "Đây là chuyện nghiêm trọng mà những người trong ngành phải chịu trách nhiệm. Trên phương diện kiến trúc, tôi và đồng nghiệp chỉ có thể hỗ trợ phần nào về giải pháp và định hướng. Tôi luôn muốn lồng ghép những thông điệp vào công trình do mình thực hiện", anh Hà nói.
Kiến trúc sư chia sẻ ngay khi bắt đầu khảo sát để làm dự án vườn vệ sinh ở Cao Bằng vào năm 2013, anh đã nghĩ rằng không thể đơn thuần xây dựng cho trường một công trình to đẹp mà không nghĩ tới việc làm sao để thay đổi hành động của họ một cách tích cực. Anh cũng khẳng định không có công trình, vật liệu nào là trường tồn. Cách bền vững nhất là để người dân tự làm, để họ biết yêu lấy thành quả của mình, rồi sẽ vui vẻ tự tay bảo dưỡng không gian đó.
Từ khâu chọn vật liệu, anh đã hướng tới những thứ có sẵn ở địa phương và có thể tái sử dụng như ống tre, ống cống. Khi xây dựng, anh và cộng sự vận động để nhà trường và người dân cùng tham gia làm chứ không chỉ chờ cái gật đầu đồng ý cho làm từ họ. Như vậy, khi một vật liệu cần thay thế, khi công trình có hỏng hóc, người dân có thể tự sửa chữa. Thậm chí, khi có kinh phí và muốn mở rộng, họ có thể làm những dự án tương tự.
Ấp ủ có thể hỗ trợ xây dựng nhiều nhà vệ sinh học đường ở địa phương khó khăn, anh Hà hy vọng nhận được sự quan tâm của các tổ chức, các mạnh thường quân. "Không đủ sức để chi trả mọi kinh phí như khi xây dựng nhà vệ sinh ở Cao Bằng, nhưng chúng tôi sẵn sàng hỗ trợ quá trình thiết kế, định hình không gian và hướng dẫn kỹ thuật dự án, tương tự như công trình ở Điện Biên”, anh Hà nói.
>>Xem một số hình ảnh về vườn vệ sinh ở Cao Bằng và Điện Biên
